ΓΙΑ ΠΟΙΑ ΑΥΤΟΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΜΙΛΑΜΕ

Ανατρέχοντας στη βιβλιογραφία θα βρούμε ένα σωρό διαφορετικούς ορισμούς/προσεγγίσεις για την αυτοδιαχείριση ανάλογα με τις εξειδικεύσεις και τα ιδιαίτερα στοιχεία που θέλει να φωτίσει ο κάθε συγγραφέας. Υπάρχει όμως ένα κοινό στοιχείο που συναντάμε σε όλους, την ελευθεριακή οργάνωση της συλλογικής εργασίας (όχι της μισθωτής εργασίας!).

Το παρακάτω κείμενο προέκυψε με αφορμή τη συμμετοχή σε κολεκτίβα εργασίας (που θέτει ως στόχο την γενικευμένη αυτοδιαχείριση) και τις κριτικές απέναντι σε αυτή τη μορφή αγώνα.

Παρερμηνείες της αυτοδιαχείρισης…

 Η πρώτη και πιο διαδεδομένη αυθαίρετη ερμηνεία των κολεκτίβων εργασίας, τις παρουσιάζει σαν ένα προχωρημένο-μη εκμεταλλευτικό φαινομενικά βήμα της καπιταλιστικής επιχείρησης όπου οι εργάτες γίνονται οι ίδιοι μέτοχοι-αυτοαπασχολούμενοι που προσπαθούν να σταθούν ανάμεσα στα καπιταλιστικά τραστ και να επιβιώσουν στους νόμους της ζούγκλας (της αγοράς). Το πολιτικό σκεφτικό που τους αποδίδεται (εφόσον αναγνωριστεί μια τέτοια διάσταση¹) συμπυκνώνεται στην εξής απλοϊκή στρατηγική: η ολοένα και μεγαλύτερη συμμετοχή των εργαζομένων σε κολεκτίβες σε κάποιο σημείο θα καταλήξει στην αυτοδιαχείριση της οικονομίας! Με το αφελές-ρεφορμιστικό σενάριο να είναι ότι θα πετάξουν τα αφεντικά σιγά-σιγά έξω από την αγορά χωρίς ανατροπή της εξουσίας της αστικής τάξης² και το “αυτοκτονικό” σενάριο να γίνουν αφεντικά του εαυτού τους (χαμηλά μεροκάματα, ανασφάλιστη εργασία κ.ο.κ.) να κατακτήσουν δηλαδή το μάξιμουμ μιας συνδικαλιστικής διεκδίκησης/εργατικού ελέγχου˙ την κατάργηση του διευθυντικού δικαιώματος και να μείνουν καταδικασμένοι σε χειρότερες συνθήκες από αυτές που ξεκίνησαν όντας συνυπεύθυνοι για την τύχη της επιχείρησης αποκτώντας λογική ιδιοκτήτη (που είναι και γιαλαντζί επιχειρηματίας) κι όχι εργάτη.

 Η αφετηρία αυτής της κριτικής έχει πράγματι ένα ενδιαφέρον (αν και για το ζήτημα της απουσίας ύπαρξης ιδιοκτησίας στις κολεκτίβες υπάρχει σαφής θέση) καθώς φωτίζει περισσότερο την ιδιαιτερότητα/βάση του ευρύτερου πλαισίου της (αναρχίας της) αγοράς μέσα στο οποίο λαμβάνει μέρος η εκμετάλλευση (μισθωτή εργασία) στον καπιταλισμό και στο οποίο καλούνται να “απαντήσουν” οι κολεκτίβες εργασίας. Απέναντι σε ένα σύστημα όπου η οικονομία μοιάζει να έχει μια δυναμική ανεξάρτητη των έμβιων υποκειμένων (που νοιώθουν ανίκανα να την επηρεάσουν) και όπου ο καταμερισμός της εργασίας είναι εμμέσως-κοινωνικός, χωρίς δηλαδή να λαμβάνεται υπόψη κάποια συλλογική βούληση, αλλά με βάση τη “βούληση των εμπορευμάτων” όπως αυτή αποτυπώνεται στην αγορά, τί μοντέλο οργάνωσης της εργασίας προάγουμε εμείς;

 Η αναζήτηση μιας εναλλακτικής του καπιταλισμού προϋποθέτει τη λειτουργία μιας σειράς μη-εκμεταλλευτικών επιχειρήσεων, αλλά εξίσου θεμελιώδες για αυτήν ζήτημα είναι η άμεση κοινωνική διασύνδεση της παραγωγής και της κατανάλωσης. Μια παραγωγή που υποτάσσεται και καθοδηγείται από τις αμεσοδημοκρατικά εκφρασμένες ανάγκες για κατανάλωση αποτελεί την εκδήλωση μιας οικονομικής ζωής στην οποία δίνεται προτεραιότητα τόσο στο να μην υπάγεται η ανθρώπινη δραστηριότητα στα πράγματα όσο και να μην υπάγεται η ανθρώπινη δραστηριότητα σε άλλους ανθρώπους. Η πραγμάτωση ενός τέτοιου σκοπού προϋποθέτει λοιπόν την οργάνωση ολόκληρης της κοινότητας γύρω από τα ζητήματα οικονομίας και είναι κάτι που δεν μπορεί να αποτελέσει έργο μόνο των εργαζομένων. Σήμερα, οι κολεκτίβες –ελλείψει μιας τέτοιας οργάνωσης, την οποία όμως πρώτα οι ίδιες πριμοδοτούν– πράγματι συμμετέχουν σε μια οικονομία διευρυμένων ανταλλαγών αναλαμβάνοντας στο ακέραιο το ρίσκο της όποιας οικονομικής αποτυχίας-μη πλαισίωσης, αλλά σε καμία περίπτωση δε λειτουργούν με βάση τη λογική της αγοράς και ούτε αποδέχονται de facto τη διατήρηση των δοσμένων σχέσεων εξουσίας (ατομική ιδιοκτησία, αστικό κράτος). Αντιθέτως, αμφισβητούν έμπρακτα την ιεραρχία και τη μισθωτή εργασία στην ολότητά τους, χωρίς να στοχεύουν στην αέναη αναζήτηση του κέρδους, ενώ δε δημιουργούνται για να εξυπηρετηθούν οι επιδιώξεις των κεφαλαιούχων, αλλά προκειμένου να καλυφτούν ικανοποιητικά και με χαμηλό κόστος υπαρκτές κοινωνικές ανάγκες και επιδιώκουν να περάσει ο έλεγχος της αυτονομημένης οικονομίας στις αυτόνομες κοινότητες.

 Ωστόσο, καθώς καμιά κολεκτίβα από μόνη της δεν μπορεί να είναι επαναστατική και η εμπειρία διδάσκει τους εργάτες ότι η άμεση και μελλοντική μοίρα τους δεν εξαντλείται στον μικρόκοσμο του “δικού τους” εργασιακού χώρου, αλλά εξαρτάται από την λειτουργία της οικονομίας ως όλον (και έναν ευρύτερο αγώνα σε πολυποίκιλα μέτωπα), προκειμένου ένας μεμονωμένος χώρος συλλογικής εργασίας να μην αποτελεί μια παραλλαγή της καπιταλιστικής επιχείρησης και να μην συντελεί στην ενσωμάτωση της εργατικής τάξης στο σύστημα, αλλά αντιθέτως να συμβάλλει στην όξυνση της ταξικής πάλης και τη διεύρυνση της ταξικής αυτονομίας των εργαζομένων “οφείλει” να δουλέψει πάνω στη δημιουργία ενός αναστοχαστικού – μετωπικού αγώνα (τόσο στον τομέα της παραγωγής όσο και της κατανάλωσης) με αντικαπιταλιστική αιχμή την αυτοδιαχείριση/αυτονομία (την αναγκαιότητα αυτή καλείται να καλύψει η προσπάθεια δημιουργίας ενός πολιτικού δικτύου κολεκτιβών εργασίας που θα συνεργάζεται με άλλα εργατικά σχήματα και θέτει την προπαγάνδιστική του πτυχή ως προϋπόθεση συμμετοχής στο δίκτυο, αλλά επιδιώκεται και μια πιο χαλαρή ζύμωση-σύνδεση με τους υπόλοιπους “απολίτικους” χώρους συλλογικής εργασίας). Περισσότερα για την αναγκαιότητα του μετώπου αυτού, σε επόμενη ενότητα.

 Μια δεύτερη ευρέως διαδομένη κριτική (που γίνεται κυρίως από κόμματα της αριστεράς) είναι ότι οι μορφές αυτοδιαχείρισης, ακόμη και σε μερικό επίπεδο προϋποθέτουν κατάργηση του θεσμού της ιδιοκτησίας και κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη. Δίχως αυτούς τους όρους η πάλη για την αυτοδιαχείριση είναι καθαρή ουτοπία (μιας και ο ανταγωνισμός με τα θηρία είναι αδύνατος και οι λίγες πετυχημένες απόπειρες θα είναι σταγόνες στον ωκεανό). OK, αλλά μισή αλήθεια εσκεμμένα ή μη και ένα πτώμα μέσα στο στόμα. Προφανώς ως γενικευμένο σύστημα η αυτοδιαχείριση είναι αδιανόητη όσο τα μέσα παραγωγής δεν ανήκουν σε όσους τα χρησιμοποιούν, αλλά κάθε αγώνας ενάντια στον καπιταλισμό είναι νοητός μόνο μέσα στον καπιταλισμό, σωστά; Διαφορετικά, το αντίστοιχο επιχείρημα ισχύει και για το συνδικαλιστικό κίνημα, πόσο μάλλον για τη νίκη μέσω των εκλογών. Το να περιμένεις ότι θα κερδίσουν οι διεκδικήσεις απέναντι στα αφεντικά εντός του καπιταλισμού είναι επίσης ουτοπία, οπότε το ερώτημα που τίθεται με έναν πιο γειωμένο στην πραγματικότητα τρόπο είναι συμβάλλουν στο κίνημα ενάντια στον καπιταλισμό ή όχι;

 Μια ένσταση σχετικά με την πολιτική υποστήριξη των κολεκτίβων –σχετιζόμενη με την παραπάνω κριτική– εστιάζει περισσότερο στο ζήτημα της τακτικής. Υπό τον φόβο της υποκατάστασης της αναγκαιότητας εκδίωξης του καπιταλιστή απ’ την επιχείρηση και την καπιταλιστική τάξη απ’ την εξουσία μέσα από μια γραμμή πολιτικής υιοθέτησης αυτών των ατελών μορφών αυτοδιαχείρισης ελλοχεύει ο κίνδυνος να αποκοπούν σημαντικά κομμάτια του κινήματος από την αγωνιζόμενη κοινωνική βάση. Για το λόγο αυτό αντιπροτείνεται η οργανική υποστήριξη ενός μετωπικού “εργατικού κινήματος”³ με σαφή αντικαπιταλιστικό προσανατολισμό με τη συμμετοχή οργανώσεων βάσης εργαζομένων⁴-άνεργων-συνεργαζόμενων. Άλλωστε, οι κολεκτιβιστές δεν έχουν κοινά συμφέροντα με τα αφεντικά ή τους ατομιστές αυτοαπασχολούμενους, αλλά με τους υπόλοιπους προλετάριους. Αυτήν την μετωπική σύμπραξη παραλύουν όσοι δεν αντιλαμβάνονται ότι πέρα από τις όποιες διαφορές τους, το μοναδικό όπλο που διαθέτουν οι εργάτες είναι η ικανότητά τους να οργανώνονται και να ξεκινούν μια κοινή πάλη για τα ταξικά τους συμφέροντα, δηλαδή, να λειτουργούν οι οργανώσεις των εργατών προς όφελος των εργατών. Αν αυτή η σύνδεση δεν επιτευχθεί μάλλον η πάλη για την αυτοδιαχείριση θα καταλήξει σε αριστερίστικη γυμναστική, που μπορεί βέβαια να γοητεύει κάποιους ανυπόμονους-γυμνασμένους, ωστόσο δε θα συνδέεται με τις πραγματικές ανάγκες των εργαζομένων και δε θα δούμε να αναπτύσσεται ένα αξιόλογο αυτοδιαχειριστικό κίνημα.

Αιτήματα που δεν μπορούν να ικανοποιηθούν…

 Στο πλαίσιο αυτό πρέπει να ιδωθούν και οι απόπειρες ανάκτησης των χρεοκοπημένων εταιρειών και η συνδιαλλαγή τους με το κράτος, βλ. Το παράδειγμα ΒΙΟ.ΜΕ, όπου τα εργοστάσια λειτουργούν υπό συνθήκες συχνά ημιπαράνομες (κενό νομοθεσίας για εργατική χρήση, κληρονομιά χρέους επιχείρησης) σε ένα καθαρά ανισότιμο περιβάλλον σε σχέση με τους μεγαλοεπενδυτές που απολαμβάνουν ένα σωρό οφέλη-προνόμια (fast-track, αναπτυξιακοί νόμοι, ευνοϊκοι φορολογικοί συντελεστές κ.ο.κ.) από τους πολιτικούς υπηρέτες τους.

Το “δεν μπορείτε εσείς; μπορούμε εμείς!” είναι ένα μεταβατικό σύνθημα-αίτημα καπιταλιστικά ανέφικτο, κοινωνικά αναγκαίο, λαϊκά κατανοητό που απαιτεί μια κατ’ εξοχήν αντι-καπιταλιστική διαρθρωτική μεταρρύθμιση. Ένα αίτημα που ακόμα και αν η αφετηρία του προέρχεται μόνο και μόνο από άμεσες/ιδιοτελείς ανάγκες βιοπορισμού των μαζών τους οδηγεί αναγκαστικά –αν θέλουν να είναι συνεπής με αυτό– να ξεκινήσουν αγώνες που αμφισβητούν την ίδια την ύπαρξη του καπιταλιστικού συστήματος και του αστικού κράτους.

 Είναι ένα είδος αιτήματος το οποίο δεν κατατίθεται ως πρόταση προς το υφιστάμενο κράτος, αλλά ως απαίτηση απέναντι στην “αποτυχία” του και ως κάλεσμα για σύμπραξη πέρα από αυτό. Ένα αίτημα που ο καπιταλισμός δυσκολεύεται να απορροφήσει, να χωνέψει ή και να καταστείλει αμέσως ανοιχτά για αυτό που είναι (βλ. Lip-renault).

…και μέσα παραγωγής που δεν είναι πάντα οικειοποιήσιμα

Ένα άλλο μάθημα που έχει αντληθεί από τη μέχρι σήμερα ιστορία των ανακτημένων χώρων εργασίας είναι ότι με βάση της οργάνωση της διεθνής οικονομία πολλές φορές ένας απομονωμένος κρίκος της αλυσίδας παραγωγής δεν μπορεί να αξιοποιηθεί από τους εξεγερμένους εργάτες για την ανάπτυξη μιας αυτοδύναμης παραγωγικής και καταναλωτικής δομής. Διάφορες παραγωγικές μονάδες αποτελούν ένα ξένο σώμα, ένα εργαλείο υποδούλωσης και αμείλικτης εκμετάλλευσης του τοπικού εργατικού δυναμικού και περιβάλλοντος προς όφελος υπερεθνικών κέντρων οικονομικής εξουσίας που πολλή μικρή σχέση έχει με τις τοπικές ανάγκες και την επίτευξη ενός αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης (βλέπε χρυσορυχεία Σκουριές, υφαντουργία στο Μπαγκλαντές), ώστε να εφαρμοστεί μια πιο κατάλληλη χρήση.

Τα προτάγματα δεν είναι τσιτάτα στο τέλος μιας “πολιτικής” αφίσας

 Τέλος, μια παγίδα στην οποία πέφτουν αρκετά εγχειρήματα συλλογικής εργασίας από υπερβολική μετριοπάθεια/έλλειψη σιγουριάς είναι να μην υπερασπίζονται προταγματικά την αυτοδιαχείριση στη γενικότητά της. Είναι άλλο το να μην προκρίνεις ως πιο σημαντική την πολιτική παρέμβαση μέσα από ένα τέτοιο σχήμα και να επιλέγεις να διοχετεύσεις την ενέργειά σου κυρίως ή και αποκλειστικά από άλλες αφετηρίες και άλλο το να μην υπερασπίζεσαι τη συλλογική αυτοδιεύθυνση ως προταγματικού στόχου (αποσυνδέοντας το από τη βιωσιμότητα του κάθε εγχειρήματος συλλογικής εργασίας⁵) ενώ έχεις περισσότερα πράγματα να πεις για το ζήτημα (λόγω της άμεσης εμπλοκής) από ότι οι περισσότερες πολιτικές συλλογικότητες που χωρίς καμία τριβή με το θέμα μπορούν εύκολα να ξεμπερδεύουν πετώντας στο κλείσιμο της αφίσας- προκήρυξης τσιτάτα του στυλ “για ένα κόσμο χωρίς καταπίεση και εκμετάλλευση, έναν κόσμο ισότητας, ελευθερίας και αλληλεγγύης”.

 “Όμως, η πάλη για την κοινωνική απελευθέρωση εξαρτάται από το κατά πόσο οι πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις εκείνες που διάκεινται εχθρικά ενάντια σε κάθε μορφή καταπίεσης που πηγάζει από το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο (αναρχικές συλλογικότητες, ελευθεριακές πολιτικές ομάδες, οργανώσεις της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς με αντικρατικιστικά χαρακτηριστικά, λαϊκές συνελεύσεις, μαχητικά σωματεία βάσης, κλπ.), αποκτήσουν αυξημένη ταξική συνειδητοποίηση και ομονοήσουν στην καθολική εναντίωση τους ενάντια στο σύστημα ως ετερόνομης ιεραρχικής ολότητας. Η συνειδητοποίηση αυτή δεν μπορεί να μείνει σε αφηρημένο, θεωρητικό επίπεδο, αλλά θα πρέπει να μετουσιωθεί σε μια προγραμματική συμφωνία αρχών που θα επιτρέψει στους ετερογενείς, δυνητικούς φορείς της πληβειακής εξέγερσης να συγκροτήσουν ένα ενιαίο ανατρεπτικό κίνημα με δική του ανάλυση της πραγματικότητας, κοινή ερμηνεία ως προς τους όρους που διαιωνίζουν την υποτέλεια των μη-προνομιούχων κοινωνικών ομάδων, ενιαία αντίληψη αναφορικά με τις οργανωτικές μορφές του κινήματος αλλά και το περίγραμμα των θεσμών της νέας απελευθερωτικής κοινωνίας την οποία το αντισυστημικό κίνημα μάχεται να εγκαθιδρύσει και μια κοινά συμφωνημένη στρατηγική μετάβασης προς την κοινωνία αυτή. Με άλλα λόγια, αυτό που χρειάζεται για να μπορέσουν να πετύχουν οι ετεροκαθοριζόμενες μάζες την επαναστατική έξοδο από την κρίση, είναι η συνένωση του πολυδιασπασμένου λαϊκού κινήματος γύρω από ένα σύγχρονο ελευθεριακό πρόταγμα που θα του επιτρέψει να επανακτήσει την πρωτοβουλία των κινήσεων απέναντι στις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές ελίτ που διαφεντεύουν το σύστημα και θα του δώσει τη δυνατότητα να περάσει από μια αμυντική πολιτική αντίστασης ενάντια στην αντιπροσωπευτική «δημοκρατία» και την διεθνοποιημένη οικονομία της αγοράς, σε μια επιθετική γραμμή ανοικτής αμφισβήτησης της κυριαρχίας της”⁶.

Για ποια αυτοδιαχείριση μιλάμε συνεπώς;

 Μιλάμε για κολεκτίβες εργασίας, δημιουργικές αντιστάσεις που προωθούν μια προεικονιστική realpolitik στο κάθε μέρα, καλλιεργούν την ταξική ενότητα (συμμετοχή σε σωματείο ή διευρυμένο, αγώνες αναπαραγωγής, στήριξη για την επανάκτηση επιχειρήσεων), προσπαθούν να συνολικοποιήσουν των αγώνα για καλύτερους μισθούς σε έναν αγώνα για την κοινωνική-ατομική αυτονομία αποβάλλοντας τα παράσιτα και τους διευθυντές μέσα από την παραγωγική διαδικασία, προωθώντας την αποκεντρωμένη σχεδιοποίηση (αποφυγή κανιβαλισμού, απεξάρτηση από κακούς προμηθευτές, συνέργιες) μέσα από τη δημιουργία δευτεροβάθμιων θεσμών, με μετρημένα λόγια, εγκράτεια, σύνεση, αλλά και αποφασιστικότητα σε διαλεκτική σχέση με τα υπόλοιπα κομμάτια του κινήματος (για να μη καταλήγουν τα λόγια μας απωθητικά σλόγκαν κενού περιεχομένου, αλλά και να μην απογοητεύσει την εργατική τάξη και να δυσφημιστεί στα μάτια των εργαζομένων από τυχόν αστοχίες) συμβάλλοντας από ένα ακόμα μετερίζι την επαναστατική διαδικασία σε ηθικό, πνευματικό και υλικό επίπεδο (fuck tina, απεργιακά ταμεία, ενίσχυση άλλων κολεκτίβων, πολιτική ζύμωση).